Monumenten en vissenstaarten

Ik krijg vrolijke berichten uit Nederland. Iedereen heeft vrij en heeft er zin in! Pasen is de tijd om de lente te vieren. Een tijd om je te verheugen op de toekomst en de zomer die komen gaat. Een tijd voor fris en groen en het tikken van een eitje (of twee). Maar. Het is nog best koud hier in Lyon. Ik heb nog geen krokus in zicht. Pasen lijkt hier niet echt groots te worden gevierd (in ieder geval niet “chez nous” in mijn werk/woon/slaapkamer). Dus dit wordt een anticyclisch bericht (dat ruikt naar vis).

Deze week hebben drie dingen me beziggehouden. Drie zaken met, paradoxaal genoeg, juist een grote link naar het verleden. Dit bericht gaat over monumenten, dode vissenstaarten en de kracht van de herinnering.

Lyon wordt ook wel genoemd de stad van de “confluences” (het samenkomen van stromen). Daar had ik het in een eerder bericht al over in verband met de twee rivieren, Rhône en Saône, die elkaar hier ontmoeten, maar het gaat nog veel verder. Door zijn geografische ligging heeft Lyon altijd een brugfunctie vervuld, de plek gevormd waar culturen en historische machten elkaar ontmoeten. Dat geldt van de Romeinen en de Galliërs (denk Asterix & Obelix) tot aan de Italiaanse kunstenaars en Franse filosofen die her vlijtig met elkaar hebben gebouwd aan de stad. Maar het geldt ook voor de Duitse bezetters tijdens de tweede wereldoorlog. In eerste instantie lag Lyon in het nog onafhankelijke deel van Frankrijk dicht bij de grens met het collaborerende Vichy regime. Later werd het ook door Duitsland bezet. De tweede wereldoorlog heeft diepe sporen nagelaten in de stad en in het collectieve geheugen (denk aan het proces tegen Klaus Barbie).Tenslotte geldt het voor de Algerijnen, natuurlijk ook de Cambodjanen, de Afrikanen en al die andere medeburgers uit de vroegere kolonies die als legale en illegale migranten hier een plek hebben gevonden. Ook zij laten hun sporen in het stedelijk weefsel na.

In Lyon hebben heel veel mensen heimwee. In Lyon willen veel mensen zich herinneren hoe het was. Sterker nog: in Lyon is het bijna onmogelijk om het verleden te vergeten! Dat geldt natuurlijk alleen als je met een beetje aandacht om je heen blijft kijken.

Die Galliërs en Italianen, daar kunnen we niet omheen. In het oude Lyon staat het vol met ruïnes en gebouwen waarmee ze blijk geven van hun eigen stijl in de “version lyonnaise”. De monumenten die zijn opgericht voor oorlogshelden vallen je pas na een tweede blik op. Je moet het net even weten. Eénmaal in het vizier hebben ze me doen stilstaan op straat. Zie de foto’s van de prachtige sterke man die de hoek van een straat rond het centrale plein “Bellecour” bewaakt. Door hem zullen we niet vergeten wie hier op straat zijn doodgeschoten uit “resistance”. Hij kijkt naar het oude hoofdkwartier van Klaus Barbie dat schuin aan de overkant ligt. En dan de gezichten van het monument in Vaulx-en-Velin, midden in het modernistische betonnen stadscentrum. Hoofden van bekenden en onbekenden die levensecht zijn ingemetseld om alle doden uit diezelfde tweede wereldoorlog te herdenken. Dat brengt het verleden wel erg dichtbij. Dan wil je weten wat je je herinneren moet.

Op de begraafplaatsen waar ik rondwandel. –Dat lijkt misschien een beetje vreemd, maar dit is altijd een goede plaats om te begrijpen wie er in de stad hebben gewoond en wat hun status was.Zie bijvoorbeeld de foto van de familie Lyon/Everyman. Necrologisch ethnografisch veldwerk, zeg maar- Op die begraafplaatsen dus, vind je fantasie prachtige verhalen die zijn samengevat in een grafsteen. Een buitenlandse eenzaamheid verwoord door een steen met alleen een Vietnamese naam en verder heel weinig (Waren geboorteplaats en datum onbekend? Was er wel familie in Frankrijk? Wie was dit? Waarom was hij hier?). Een binnenlands heldendom uitgedrukt in het draperen van vrouwen en kinderen rond het monument voor de dode. Stil en schreeuwend drama dat herinneringen afdwingt.

Eerder deze week realiseerde ik me dat dat proces van herinneren zeker niet het sterkst is als ik alleen naar dingen kijk. Eigenlijk is het nog heftiger als het binnenkomt via andere zintuigen. Wie kent niet het gevoel van geluk bij het herkennen van een geur of smaak van vroeger of van een ander thuis? De dropjes die je meeneemt op reis (…!). Die zure haring die in Cambodja extra speciaal smaakt. De internationale keuken staat gelukkig voor niets en is overal in opmars (met dank aan het Russisch restaurant van Irina in Phnom Penh). En, hier in Lyon, zijn de couscous, tahine en chinese eend die horen bij de vroegere kolonieën zelfs bij de grote chefs (ook bij Bocuse) integraal onderdeel van het menu. Is de herinnering collectief eigendom geworden. Voor mensen met dit soort heimwee liggen de herinneringen dus nu voor het grijpen op de Franse markt!

Ergens in de hemel moet er een giechelende “god van de voorbeschikking” op mij neerkijken. Bijna wekelijks kom ik in de uitgebreide diepvriessecties in mijn Carrefour-supermarkt weer een ander opwindend vispakket tegen (en meestal keurig met ecologisch keurmerk). Gisteren heb ik ingevroren vissenstaarten uit Zuid-China ingeslagen.(Oftewel, daar zwommen deze “flippers” toen ze ook nog een hoofd hadden, de bijbehorende hoofden heb ik overigens niet kunnen traceren). De keuze was zwaar. Worden het de Vietnamese kieuwen? De Afrikaanse garnalen? Die andere vissenhoofden die ergens in Latijns Amerika worden gevangen? Verse Franse vis? ZUCHT. De giechelende god van de voorbeschikking heeft mij, oh marteling, maar een heel klein mini-diepvriescompartimentje toebedeeld in mijn Franse koelkast. Het keuzemoment is steeds weer pijnlijk. Maar het verkennen van de mogelijkheden is een groot genot.

Naast mij staan mensen van allerlei koloniale kleuren die heel doelgericht voor zo’n pakje vis lijken te kiezen. Ik krijg toch heel sterk het gevoel dat zij wèl weten hoe je deze “hoort” klaar te maken. Dat zo’n staart voor hen de normaalste zaak van de wereld is. Dat is een fijne gedachte: “Gewoon te koop in de supermarkt, een monumentje, een momentje van herinnering”. Al is de retoriek van de uitsluiting van migranten en “buitenlanders” dan ook nog zo fel de laatste tijd in de Franse kranten, in de supermarkt lukt het blijkbaar wel. Op die begraafplaatsen waar ik rondwandel krijg je trieste gedachten over de toekomst van de integratie, lijkt deze bepaald niet geslaagd. Maar hier loopt het traditionele Franse vlekkeloos over in een veelheid van exotische smaken, ingeburgerd of niet. Hier lopen de traditionele Fransen probleemloos naast alle exotische medeburgers, en ze bijten elkaar niet.

Kom ik uiteindelijk toch nog aan een mooie paasgedachte. Gewoon uit de supermarkt! Fijne paasdagen gewenst iedereen.

(En: angstige bewoners van Almere en Den Haag: houdt uw supermarkten in de gaten!)