Mijn grote liefdes - deel 1

Waar fiets ik nou eigenlijk de hele dag in rond? Hoe ziet Phnom Penh er eigenlijk uit? Een paar honderd foto’s zouden vast helpen om dit nou eens goed te laten zien, maar dat zit er even niet in mensen! En toch ga ik het met woorden proberen. Dit wordt dus weer een lang verhaal en daarom maar in een aantal delen. Sorry hoor, dit is echt iets waar ik helemaal van ga glimmen. Het is toch wel een enorme mazzel dat deze stad helemaal voldoet aan mijn architectuurhistorische wensenlijstje: veel beton en jaren 60! Het enige dat nog mist is een paar ziljoen dollar in achterstallig onderhoud! Moet soms bijna huilen als ik zie welke monumenten ineens worden afgebroken om plaats te maken voor afgrijselijke neo-romantische Chinese kitscharchitectuur. Maarja.. als er geld te verdienen valt....

De stedenbouwkundige ontwikkeling van Phnom Penh is het best aan de hand van een aantal centrale gebouwen uit te leggen.

De mythe wil dat ene Dame (“Daun” in het Khmer) Penh ooit vier bronzen boeddhabeelden en een stenen beeld (waarschijnlijk van Vishnu)op een drijvende boomstam in de Mekong ontdekte. Om deze schat in veiligheid te brengen bouwde ze een stenen heuvel en stichtte een pagoda (een ”Watt” in het Khmer)op de top. En een heuvel is “Phnom” in het Khmer... get it? Phnom Penh! In 1372 werd Phnom (Daun) Penh daarmee officieel gesticht. Nog steeds in de Watt Phnom een toeristische attractie waar je zelfs een rondje op een olifant kan doen. Is altijd schrikken, deze Jumbo kom ik soms tegen in de ochtend als we hardlopen. Die beesten zijn toch erg groot van dichtbij!

De eerste groeistuip komt in de vijftiende eeuw, dan verhuizen de Khmer koningen vanuit het fameuze Angkor Watt in het noorden van Cambodja naar Phnom Penh. In 1434 maakte koning Ponhea Yat Phnom Penh tot zijn hoofdstad. Tot dan een vissers- en handelsdorpje, tja.. en daarna eigenlijk ook! Op verhoogde eilanden in de rivier en het overstromende land worden vestingen en huizen gebouwd, de structuur is nauwelijks een stad te noemen. Naast de koninklijke hofhouding, en de noodzakelijke pagodes en monniken, zijn het vooral handelaren uit China, Maleisië, Portugal en Nederland (!) die hier wonen. Dat is meteen weer een verhaal op zich, want onze goede oude VOC heeft hier het nodige aangericht. In 1634 schijnt er zelfs moord en doodslag van gekomen te zijn  wordt nog uitgezocht!

Het Nationale Paleis word gebouwd op het heilige punt waar de twee (eeeh.. 3...eeeh... 4?) rivieren elkaar kruisen (Mekong Noord en Zuid, Tonle Sap en Tonle Bassac). De hofhouding woont in houten gebouwen, pas na 1900 wordt langzaam aan in steen gebouwd. Maar goed ook trouwens, want de rivierenkruising is in de loop van de jaren aardig naar het zuiden verschoven. Daar zou je dan staan met je wens om op de heiligste plek te bouwen!
Met een infrastructuur van dijken en afwateringsmeertjes werd het water in de stad enigszins gereguleerd. Het geheel wordt begrensd door een perifere dijk die nu nog onder de grootste verkeersader, Boulevard Monivong, ligt. In de 17e eeuw verhuisden de koningen alweer naar een ander dorp. Meer dan deze omheinde nederzetting van houten gebouwen lieten ze niet achter. Er zijn daardoor in Phnom Penh bijna geen gebouwen die ouder zijn dan 100 jaar, in dit klimaat is het vrij onwaarschijnlijk dat een houten gebouw lang zal overleven.

Echte actie kwam in de 19e eeuw met de Franse Kolonisatie (1863-1953). Met die ideale ligging aan de kruising van 2 belangrijke rivieren werd er flink handelgedreven in Phnom Penh en was de bevolking (ongeveer 30.000 in 1875) een mooie balans van Fransen, Chinesen, Vietnamezen en (oh ja) Cambodjanen. Niks niet “multiculturele samenleving” of “melting pot”. In een gridstructuur had ieder klupje mooi een eigen stukje van de stad, tot aan 1920 ontwikkelen deze “stadjes in de stad”zich aardig autonoom. Vanuit de Europese wijk worden de hoofdlijnen ontwikkeld en toegankelijk gemaakt met 2 brede boulevards, opgefrist met parken, kanalen en een groot aantal monumentale openbare gebouwen.
In het noorden rond de Phnom Penh zitten dus de Europeanen, zij hebben zichzelf beveiligd met een breed kanaal en ophaalbrug tegen mogelijke agressie van de bevolking. Vervolgens zijn het (hoe kan het ook anders) de Chinezen die als kapitaalkrachtige handelaren de kurk zijn die deze economie drijvend houdt. Vervolgens zitten er nog wat katholieke Vietnamezen verstopt in het zuidwesten. Uit hun kolonie Vietnam importeren de Fransen de ambtenaren die in Cambodja aan de slag gaan. Van de Cambodjaanse arbeidsmoraal hadden ze niet zo’n hoge pet op (mmmm.... komt me dat niet bekend voor ..?). En dan in het zuiden heb je ook nog de Cambodjanen.

In 1890 beginnen de grote werken in Phnom Penh, dit alles charmant gefinancierd uit de belastingen op rijst en andere agrarische producten die de arme boeren in de provincie bij elkaar mogen schrapen. Geheel volgens de ideeën van Haussmann worden boulevards aangelegd. Daarbij wordt gebruik gemaakt van de oude infrastructuur van dijken en waterwegen, maar ook aandacht besteedt aan de veiligheid. Met 3 grote boulevards wordt een verbinding gemaakt tussen het Europese “quartier” en de andere wijken, dat maakt het allemaal lekker overzichtelijk. Openbare gebouwen worden gemaakt volgens de klassieke principes van de Methode Durand (weet je nog, Nathalie, het tentamen Kunstgeschiedenis in Leiden?), een methode voor perfecte klassieke verhoudingen. Als je foto’s van rond de eeuwwisseling ziet dan denk je: Parijs. De architectuur was zeker Frans in grondslag maar kreeg een eigen vleugje Khmer nationalisme mee. Speciale elementen als de “Naga”, de slangenstaart die erg belangrijk is in het boedhisme in Cambodja, zijn overal terug te vinden. Okergeel met wit is daarbij de standaardkleur die nog steeds overal wordt toegepast. Volgende keer meer over een pleintje dat een prachtige uitzondering is op al deze regelmatigheid. Wie herinnert zich de ideeën van Camillo Sitte nog?